اشتقاق اکبر در العین و مقاییس اللغه

زبان عربیاشتقاقی است و ایناشتقاق کهخاستگاه یک واژه را مورد بررسی قرار می‌دهد، یکیاز راه‌های گسترش­ زبان می‌باشد و به گسترش واژگان و معانی آنها کمک می‌نماید .از انواعاشتقاق که در آن ضمن حفظ ترتیب حروف اصلی(ثنایی-دوحرفی)یکیاز حروفسه‌گانه به حرفی هم‌مخرج(تجانس) ویا قریب‌المخرج(تقارب) تغییر می‌یابد، اشتقاق اکبر است که به روابط معنایی بین واژگان می‌پردازد. این پژوهش بر آن است که این پدیدة زبانی را در اولین و قدیمی‌ترین فرهنگ لغت مدوّن به زبان عربی یعنی معجم «العین» الخلیل بن احمد الفراهیدی (وفات 175) که بر مبنای مخارج حروف و اشتقاق تنظیم شده است، بررسی نماید. خلیل پس از ذکر ثنایی و تقلیب لفظ ثلاثی، معنای عام واژه را مطرح کرده و جهت ارتباط معنایی بین واژگانی که حاوی اشتقاق اکبر هستند، از الفاظی که بر تشبیه دلالت دارند (مانند «مثل، شبیه،کاف (تشبیه) و یضارع» بهره جستهاست. این معجم منشأ تألیف بسیاری از لغت‌دانان در قرن‌های بعد گردید. پس از آن معجم «مقاییس­اللغه» احمد بن فارس (وفات 395) که بر مبنای اصل و ریشة کلمات و اشتقاق تنظیم شده، موردبررسی قرار گرفتهاست. ابن فارس در موازنه و بیان معنای خاص واژگانی که اشتقاق اکبر دارند، از لفظ «ابدال» استفاده نموده است. این کتاب در اواخر عمر مؤلف تألیف شده و مبنای کار فرهنگ‌نویسان پس از خود قرار گرفته است. هدف مقاله از بررسی پدیدةاشتقاق اکبر در دو فرهنگ لغت مذکور، بیان چگونگی تأثیرپذیری مؤلف مقاییس‌اللغه ازصاحب العین با عنایت به تجانس و تقارب آن و ارزیابی دیدگاه دو نویسنده در این زمینه می­باشد .روش مقاله توصیفی- آماری است و از خلال این روش آمار و نتایجی به دست آمده است: 29% واژگان العین و 48% الفاظ مقاییس‌اللغه از اشتقاق اکبر برخوردارند که 122 واژه،21% در دو معجم، در این پدیدة زبانی مشترک هستند. این اشتراک می‌تواند مؤید تأثیرپذیری ابن فارس از صاحب العین باشد و در خلق الفاظ وگسترش معانی عربی ایفای نقش نماید .